Wykład 23 kwietnia 2025 r.: „Bogurodzica arcydzieło poezji średniowiecza”

Pani Marianna Kurczab, znana nam jako przewodniczka po Zamku w Pszczynie, podczas spotkania przekazała wiele ciekawych historii związanych z najdawniejszą polską pieśnią religijną.

„Bogurodzica” arcydzieło poezji średniowiecznej do dzisiaj stanowi zagadkę zamkniętą „na siedem pieczęci”. Każdy, kto coś odkryje pyta „czy to rzeczywiście jest prawdą”. „Bogurodzica” to pierwszy polski zachowany utwór literacki. Przez wiele wieków uznawano ją za najważniejszą pieśń. Zwana też była „Pieśnią Ojców”.

Przesłanie utworu zawiera się w idei teocentryzmu: Bóg nadaje sens dziejom świata i sens życia człowieka. Uznawana jest za najstarszy polski hymn. Jej treścią jest prośba do Maryi o wstawiennictwo u Syna o wyjednanie i zesłanie obfitych łask, prośba do Jana Chrzciciela aby wstawił się do Boga za ludźmi. Strofy kończą się słowami „Kiryjelejzon” – „Panie, zmiłuj się”. Pieśń ta była śpiewana przed bitwą pod Grunwaldem, ale nie tak jak to pokazał w filmie „Krzyżacy” reżyser Aleksander Ford, że pieśń śpiewają wszyscy wojacy. Przecież Litwini jej nie znali. Wymyślił to Jan Długosz (1415-1480) w swoich rocznikach. Znał tę bitwę z opowiadań ojca i stryja. Jego ojciec brał udział w bitwie, a jego stryj kanonik odprawiał jedną z mszy Króla. Król Jagiełło przed bitwą brał udział w trzech mszach i to na tych mszach rycerze śpiewali tę Pieśń.

Najstarszy przekaz „Bogurodzicy” pochodzi z 1408 roku. Na oprawionym już rękopisie kazań wikariusza z Kcyni koło Bydgoszczy, anonimowy autor dopisał na tylnej wyklejce dwie zwrotki „Bogurodzicy” wraz z nutami – nazywany jest „przekazem kcyńskim”. Pieśń ta została odśpiewana na koronacji Władysława Warneńczyka w 1434 roku i przed bitwą pod Warną w 1444 roku. W 1506 roku został wydrukowany „Statut Łaskiego” opracowany na polecenie króla Aleksandra Jagiellończyka, który rozpoczynał się on od tekstu „Bogurodzicy”. Król otrzymał wydrukowany na pergaminie urzędowy egzemplarz przesznurowany i opatrzony pieczęcią wielką koronną, aby już nic nie można było do niego dodać. Od tego czasu „Bogurodzica” stała się hymnem Polski. „Statut Łaskiego” to prawie Konstytucja. „Bogurodzica” prezentuje motyw deesis (prośba, modlitwa) niezwykle znana w średniowiecznej sztuce sakralnej kompozycja, której centralną postacią jest Chrystus – zbawiciel i władca, a po Jego obu bokach stoją Maryja i Jan Chrzciciel – pośrednicy między Nim a ludźmi. Motyw deesis w „Bogurodzicy” polega na skierowaniu próśb do postaci świętych, ukazując hierarchię i pośredników a także odzwierciedlając fundamentalne pragnienia ludzi średniowiecza. 

„Bogurodzica” jest bezcennym źródłem wiedzy o procesach zachodzących w polszczyźnie na przestrzeni wieków, czyli bezcennym źródłem wiedzy o języku. Genialny nieznany autor „Bogurodzicy” w swym dziele zastosował rymy zewnętrzne, znajdujące się na końcu wersu: Maryja/Maryja, Bożycze/człowiecze, prosimy/prosimy a także rymy wewnętrzne: Syna/Gospodzina, bogurodzica/dziewica, Krzciciela/dziela. W polskiej literaturze tyko Mickiewicz zastosował takie rymy.

„Bogurodzica jest także wierszem oryginalnym – nie  znaleziono jej pierwowzoru w poezji obcej. „Bogurodzica” jest do dziś śpiewana na historycznych obchodach, a także codziennie wieczorem w Klasztorze na Jasnej Górze podczas apelu jasnogórskiego.

Opracowanie: Danuta Uriga